เถโร สิลาถมฺโภ วิย นิจฺจโล หุตฺวา โก เอตฺถาติ อาห ? อหํ, ภนฺเต, ติสฺโสติฯ สุคนฺธํ วายสิ โน ติสฺสาติ? เอวํ ขีณาสวสฺส ภยํ นาม นตฺถีติฯ

เอกจฺโจ ปน ปุถุชฺชโนปิ อติสูโร โหติ นิพฺภโยฯ โส รญฺชนีเยน อารมฺมเณน ปริคฺคณฺหิตพฺโพฯ วสภราชาปิ หิ เอกํ เถรํ ปริคฺคณฺหมาโน ฆเร นิสีทาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก พทรสาฬวํ มทฺทมาโน นิสีทิฯ มหาเถรสฺส เขโฬ จลิ, ตโต เถรสฺส ปุถุชฺชนภาโว อาวิภูโตฯ ขีณาสวสฺส หิ รสตณฺหา นาม สุปฺปหีนา, ทิพฺเพสุปิ รเสสุ นิกนฺติ นาม น โหติฯ ตสฺมา อิเมหิ อุปาเยหิ ปริคฺคเหตฺวา สจสฺส ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา รสตณฺหา วา อุปฺปชฺชติ, น ตฺวํ อรหาติ อปเนตพฺโพฯ สเจ ปน อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี หุตฺวา สีโห วิย นิสีทติ, ทิพฺพารมฺมเณปิ นิกนฺติํ น ชเนติฯ อยํ ภิกฺขุ สมฺปนฺนเวยฺยากรโณ สมนฺตา ราชราชมหามตฺตาทีหิ เปสิตํ สกฺการํ อรหตีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ฉพฺพิโสธนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สปฺปุริสธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[105] เอวํ เม สุตนฺติ สปฺปุริสธมฺมสุตฺตํฯ ตตฺถ สปฺปุริสธมฺมนฺติ สปฺปุริสานํ ธมฺมํฯ อสปฺปุริสธมฺมนฺติ ปาปปุริสานํ ธมฺมํฯ เอวํ มาติกํ ฐเปตฺวาปิ ปุน ยถา นาม มคฺคกุสโล ปุริโส วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหาติฯ ปฐมํ มุญฺจิตพฺพํ กเถติ, เอวํ ปหาตพฺพํ ธมฺมํ ปฐมํ เทเสนฺโต กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโมติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุจฺจากุลาติ ขตฺติยกุลา วา พฺราหฺมณกุลา วาฯ เอตเทว หิ กุลทฺวยํ ‘‘อุจฺจากุล’’นฺติ วุจฺจติฯ โส ตตฺถ ปุชฺโชติ โส ภิกฺขุ เตสุ ภิกฺขูสุ ปูชารโหฯ อนฺตรํ กริตฺวาติ อพฺภนฺตรํ กตฺวาฯ

มหากุลาติ ขตฺติยกุลา วา พฺราหฺมณกุลา วา เวสฺสกุลา วาฯ อิทเมว หิ กุลตฺตยํ ‘‘มหากุล’’นฺติ วุจฺจติฯ

มหาโภคกุลาติ มหนฺเตหิ โภเคหิ สมนฺนาคตา กุลาฯ อุฬารโภคกุลาติ อุฬาเรหิ ปณีเตหิ โภเคหิ สมฺปนฺนกุลาฯ อิมสฺมิํ ปททฺวเย จตฺตาริปิ กุลานิ ลพฺภนฺติฯ ยตฺถ กตฺถจิ กุเล ชาโต หิ ปุญฺญพเลหิ มหาโภโคปิ อุฬารโภโคปิ โหติเยวฯ

[106] ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโนฯ อปฺปญฺญาตาติ รตฺติํ ขิตฺตสรา วิย สงฺฆมชฺฌาทีสุ น ปญฺญายนฺติฯ อปฺเปสกฺขาติ อปฺปปริวาราฯ

[107] อารญฺญิโกติ สมาทินฺนอารญฺญิกธุตงฺโคฯ เสสธุตงฺเคสุปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิญฺจ สุตฺเต ปาฬิยํ นเวว ธุตงฺคานิ อาคตานิ, วิตฺถาเรน ปเนตานิ เตรส โหนฺติฯ เตสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส วุตฺตเมวฯ

[108] อตมฺมยตาติ ตมฺมยตา วุจฺจติ ตณฺหา, นิตฺตณฺหาติ อตฺโถฯ อตมฺมยตญฺเญว อนฺตรํ กริตฺวาติ นิตฺตณฺหตํเยว การณํ กตฺวา อพฺภนฺตรํ วา กตฺวา, จิตฺเต อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ

นิโรธวาเร ยสฺมา อนาคามิขีณาสวาว ตํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนสฺส สา นตฺถิ, ตสฺมา อสปฺปุริสวาโร ปริหีโนฯ น กญฺจิ มญฺญตีติ กญฺจิ ปุคฺคลํ ตีหิ มญฺญนาหิ น มญฺญติฯ น กุหิญฺจิ มญฺญตีติ กิสฺมิญฺจิ โอกาเส น มญฺญติฯ น เกนจิ มญฺญตีติ เกนจิ วตฺถุนาปิ ตํ ปุคฺคลํ น มญฺญติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สปฺปุริสธมฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตวณฺณนา

[109] เอวํ เม สุตนฺติ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตํฯ ตตฺถ ตญฺจ อญฺญมญฺญํ กายสมาจารนฺติ อญฺญํ เสวิตพฺพํ กายสมาจารํ, อญฺญํ อเสวิตพฺพํ วทามิ, เสวิตพฺพเมว เกนจิ ปริยาเยน อเสวิตพฺพนฺติ, อเสวิตพฺพํ วา เสวิตพฺพนฺติ จ น วทามีติ อตฺโถฯ วจีสมาจาราทีสุ เอเสว นโยฯ อิติ ภควา สตฺตหิ ปเทหิ มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถารโต อวิภชิตฺวาว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ กสฺมา? สาริปุตฺตตฺเถรสฺส โอกาสกรณตฺถํฯ

[113] มโนสมาจาเร มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺมาทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐิปฏิลาภวเสน วิสุํ องฺคํ หุตฺวา ฐิตาติ น คหิตาฯ

[114] จิตฺตุปฺปาเท อกมฺมปถปฺปตฺตา อภิชฺฌาทโย เวทิตพฺพาฯ

[115] สญฺญาปฏิลาภวาเร อภิชฺฌาสหคตาย สญฺญายาติอาทีนิ กามสญฺญาทีนํ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ

[117] สพฺยาพชฺฌนฺติ สทุกฺขํฯ อปรินิฏฺฐิตภาวายาติ ภวานํ อปรินิฏฺฐิตภาวายฯ เอตฺถ จ สพฺยาพชฺฌตฺตภาวา นาม จตฺตาโร โหนฺติฯ ปุถุชฺชโนปิ หิ โย เตนตฺตภาเวน ภวํ ปรินิฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกติ, ตสฺส ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย อกุสลา ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา จ ปริหายนฺติ, สทุกฺขเมว อตฺตภาวํ อภินิพฺพตฺเตติ นามฯ ตถา โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโนฯ ปุถุชฺชนาทโย ตาว โหนฺตุ, อนาคามี กถํ สพฺยาพชฺฌํ อตฺตภาวํ อภินิพฺพตฺเตติ, กถญฺจสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตีติฯ อนาคามีปิ หิ สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺโต อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺเข โอโลเกตฺวา ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนติ, อนาคามิโน ภวโลโภ ภวตณฺหา อปฺปหีนาว โหนฺติ, ตสฺส อปฺปหีนตณฺหตาย อกุสลา วฑฺฒนฺติ นาม, กุสลา ปริหายนฺติ นาม, สทุกฺขเมว อตฺตภาวํ อภินิพฺพตฺเตติ, อปรินิฏฺฐิตภโวเยว โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

อพฺยาพชฺฌนฺติ อทุกฺขํฯ อยมฺปิ จตุนฺนํ ชนานํ วเสน เวทิตพฺโพฯ โย หิ ปุถุชฺชโนปิ เตนตฺตภาเวน ภวํ ปรินิฏฺฐาเปตุํ สกฺโกติ, ปุน ปฏิสนฺธิํ น คณฺหาติ, ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย อกุสลา ปริหายนฺติ, กุสลาเยว วฑฺฒนฺติ, อทุกฺขเมว อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตติ, ปรินิฏฺฐิตภโวเยว นาม โหติฯ ตถา โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโนฯ โสตาปนฺนาทโย ตาว โหนฺตุ, ปุถุชฺชโน กถํ อพฺยาพชฺฌอตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตติ, กถญฺจสฺส อกุสลปริหานิอาทีนิ โหนฺตีติฯ ปุถุชฺชโนปิ ปจฺฉิมภวิโก เตนตฺตภาเวน ภวํ ปรินิฏฺฐาเปตุํ สมตฺโถ โหติฯ